Yapay zekânın (YZ) iş hayatındaki etkileri giderek daha belirgin hale geliyor. Özellikle işe alım, performans yönetimi ve işten çıkarma gibi temel süreçlerde kullanılan algoritmik yönetim sistemleri, insan kaynakları süreçlerinde merkezi bir rol oynamaya başladı. İş hukuku, sendikal haklar ve çalışma yaşamı alanlarında politika geliştiren bağımsız bir kuruluş olan The Institute of Employment Rights (IER), bu dönüşümün hukuki ve sosyal etkilerini “Algoritmik Yönetim ve İşyerinde Yeni Nesil Haklar” başlıklı raporunda kapsamlı şekilde ele alıyor. Bu yazımızda, raporda öne çıkan başlıkları aşağıdaki şekilde ele alarak sizlerle paylaşmak istiyoruz.
Veriye Dayalı Yönetimin Riskleri
Rapor, yapay zekâ temelli algoritmaların yalnızca verimlilik için değil, aynı zamanda çalışan davranışlarının izlenmesi, sınıflandırılması ve gerektiğinde cezalandırılması için de kullanıldığını ortaya koyuyor. Bu kararların insan denetimi olmadan alınmasının adil sonuçlara ulaşmakta yeterli olmayacağı eleştiriliyor.
Örnek Vakalar: Amazon ve Uber
Rapordaki örneklerden biri, Amazon’un lojistik merkezlerindeki çalışanların ellerindeki cihazlarla izlenerek “görev dışı zaman” ve “toplama hızı” gibi performans göstergelerine göre algoritmalar tarafından puanlanması. Benzer şekilde, Uber sürücüleri de algoritmik yönetim sistemleriyle izlenerek müşteri değerlendirmelerine ve kural uyumlarına göre puanlanabiliyor. İşte yalnızca bu puanlamalar doğrultusunda çalışanın uyarı alması ya da işten çıkarılması eleştirilere sebebiyet vermektedir. Kanımızca, adil sonuçların sağlanması için yalnızca YZ verilerine dayanmadan, bir insan gözetimi ile de değerlendirme yapılması önemli bir aşamadır.
Algoritmik Yönetimin Zorlukları
Rapor, bu sistemlerin neden bu kadar sorunlu olduğuna dair kapsamlı bir analiz sunuyor. Buna göre, üç temel başlık öne çıkıyor:
1- Çalışanın Temsili: Şeffaflık eksikliği, algoritmaların nasıl çalıştığını anlamayı zorlaştırıyor. Çoğu çalışan, sistemin nasıl işlediğine dair bilgi sahibi değil ve itiraz mekanizmaları genellikle etkisiz. Bu belirsizlik, sendikaların müdahale etkisini de sınırlıyor.
2- Adil Çalışma Koşulları: Algoritmalar, çalışma hızını artırıyor ancak bu genellikle fiziksel ve zihinsel sağlığı tehdit eden boyutlara ulaşabiliyor.
3- İnsan Hakları İhlalleri: Özel hayatın gizliliği, ayrımcılık yasağı, sendikal faaliyet özgürlüğü gibi temel haklar algoritmalar tarafından ihlal edilebiliyor. Örneğin, sistemlerin sendika üyeliğini takip etmesi veya etnik köken gibi dolaylı göstergeler üzerinden ayrımcılık yapması büyük bir tehdit olarak sayılıyor.
Düzenleyici Öneriler
Raporda, mevcut yasal çerçevelerin yetersiz olduğu vurgulamakla birlikte, bazı temel adımlar öneriliyor:
- İşyerinde çalışanlar tarafından seçilen veya sendikalarca atanan ‘teknoloji temsilcileri’nin görevlendirilmesi,
- İşyerinde kullanılacak çalışma koşullarını etkileyen algoritmalar için önceden toplu müzakere zorunluluğu getirilmesi,
- Algoritmaların insan haklarına uygunluk testinden geçirilmesi,
- Yalnızca algoritmik veriye dayalı disiplin yaptırımı ve işten çıkarmaların yasaklanması,
- Bağımsız ve yetkin bir denetim kurumu aracılığıyla YZ sistemlerinin izlenmesi ve uygunluklarının denetlenmesi.
Raporun sunduğu bu öneriler, yalnızca iş hukukuna değil; aynı zamanda veri koruma, etik ve insan hakları alanlarına da yayılan bütüncül bir yaklaşımı ortaya koymuş durumdadır.
Değerlendirme
Algoritmik yönetim, modern çalışma hayatının kaçınılmaz bir gerçeği haline gelmiş durumdadır. Bu yönetim sistemlerinin doğrudan insan hayatını etkileyen kararlar alması, hukukun ve insan haklarının açık bir şekilde devreye girmesini zorunlu kılmaktadır. IER’in raporu, yalnızca riskleri ortaya koyup uygulamaları eleştirmekle kalmamış; aynı zamanda alternatif ve uygulanabilir öneriler ortaya koymuştur. Kanımızca, en kritik önerilerden biri, en nihayetinde insan gözetiminin izlenmesi ve yalnızca algoritmik verilere dayalı bir sistemin benimsenmemesidir. Yasal düzenlemelerin bu öneriler doğrultusunda şekillenmesi, dijital çağda adil çalışma koşullarının sağlanması açısından kritik önem taşımaktadır.
Raporun tamamına bu link üzerinden ulaşabilirsiniz.