Günümüz dünyasında dijitalleşme, bilgi paylaşımı, iletişim yöntemleri ve veri işleme süreçleri hızla dönüşürken, bu değişimlerin insan hakları üzerindeki etkileri giderek daha karmaşık hale gelmektedir. İnternet, biyometrik veri kullanımı, yüz tanıma sistemleri, GPS takibi ve online platformlar gibi yenilikçi teknolojiler, bireylerin ifade özgürlüğü, mahremiyet hakkı ve mülkiyet hakkı gibi temel haklarını hem olumlu hem de olumsuz yönde etkileyebilmektedir.
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (“AİHM”), Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne (“AİHS”) taraf devletlerin bu teknolojilere ilişkin politikalarının bireysel haklarla ne ölçüde uyumlu olduğunu değerlendirme görevini üstlenmiştir. AİHM’in “New Technologies” başlıklı Ekim 2024 tarihli raporunda (“Rapor”), teknolojik yeniliklerin bireylerin temel haklarına etkisini ele alan önemli kararlara yer verilmiştir.
Söz konusu Rapor uyarınca yedi seriden oluşan çalışmamız, dijitalleşen dünyada insan haklarının korunması için alınması gereken önlemleri vurgularken, bireyler ve işletmeler tarafından alınması gereken önlemlere ilişkin değerlendirmeler içermektedir.
Çalışmamızın bu ilk serisinde, AİHM’in telif haklarına yönelik değerlendirmeleri ele alınacaktır.
1- İlgili Mevzuat
Rapor’da yer verilen kararlara geçmeden önce dayanak gösterilen şu yasal düzenlemelerden bahsetmek yerinde olacaktır:
İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına İlişkin Sözleşme’ye Ek Protokol 1
Madde 1
Mülkiyetin Korunması:
“Her gerçek ve tüzel kişinin mal ve mülk dokunulmazlığına saygı gösterilmesini isteme hakkı vardır. Bir kimse, ancak kamu yararı sebebiyle ve yasada öngörülen koşullara ve uluslararası hukukun genel ilkelerine uygun olarak mal ve mülkünden yoksun bırakılabilir. Yukarıdaki hükümler, devletlerin, mülkiyetin kamu yararına uygun olarak kullanılmasını düzenlemek veya vergilerin ya da başka katkıların veya para cezalarının ödenmesini sağlamak için gerekli gördükleri yasaları uygulama konusunda sahip oldukları hakka halel getirmez.”
AİHS Madde 6
Adil Yargılanma Hakkı:
“Herkes, gerek medeni hak ve yükümlülükleriyle ilgili nizalar gerekse cezai alanda kendisine yöneltilen suçlamalar konusunda, kanunla kurulmuş bağımsız ve tarafsız bir mahkeme tarafından, makul bir süre içinde adil ve aleni olarak yargılanma hakkına sahiptir. Aleni duruşma ve hüküm açıklaması genel ahlaka, kamu düzenine veya ulusal güvenliğe aykırı bulunmadıkça yahut özel hayatın korunması ya da davanın aleniyetinin adalete zarar vereceği kanaatiyle mahkeme tarafından gerekli görülmedikçe sınırlanamaz.”
2- Kitap ve Müzik Eserlerinin Telif Haklarına Yönelik AİHM Kararları
Safarov/Azerbaycan
1 Eylül 2022
Azerbaycan tarihi üzerine bir kitabın yazarı olan başvuran, eserinin izinsiz şekilde çoğaltıldığını ve bir özel kişi tarafından kendisinden izin alınmaksızın veya herhangi bir telif ücreti ödenmeksizin internet üzerinden yayınlandığını iddia etmiştir. Bu durum üzerine açtığı hukuk davası reddedilmiş, ardından yaptığı temyiz başvurusu da sonuçsuz kalmıştır. Başvuran, devletin fikri mülkiyet haklarını koruma yükümlülüğünü yerine getirmediğini ve yerel mahkemelerin verdiği kararların yeterince gerekçeli olmadığını ileri sürmüştür.
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, başvuruda Sözleşme’ye Ek 1 No.lu Protokol’ün 1. maddesinin (mülkiyetin korunması) ihlal edildiğine karar vermiştir. Mahkeme, davalı devletin fikri mülkiyet haklarını koruma konusunda, özellikle etkili ve telafi edici tedbirler sağlama yükümlülüğünü yerine getirmediğini tespit etmiştir.
SIA AKKA/LAA/Letonya
12 Temmuz 2016
Bu dava, yazarların müzik eserlerinin telif haklarının kısıtlanmasına ilişkin bir şikâyetle ilgilidir. Çok sayıda Letonyalı ve uluslararası eser sahibinin müzik eserlerinin telif haklarının yönetiminden sorumlu bir kuruluş olan başvuran, ulusal mahkemelerin başvuran kuruluş ile iki radyo şirketinin bir lisans anlaşması yapmasına ve adil bir telif oranı belirlemesine hükmeden kararlardan şikâyetçi olmuştur. Başvuran kuruluş, bu kararların temsil ettiği yazarların müzik eserlerinin kullanımına ilişkin lisans anlaşmalarını özgürce yapma hakkını kısıtladığını ileri sürmüştür.
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne Ek 1 No.lu Protokol’ün 1. maddesi (mülkiyetin korunması) ve Sözleşme’nin 6 § 1. maddesi (adil yargılanma hakkı) kapsamında bir ihlal olmadığına karar vermiştir. Mahkeme, Letonya makamlarının, kamu yararının talepleri (örneğin, radyo şirketlerinin yasal olarak eserleri yayınlama hakkı ve halkın müzik eserlerine erişimi) ile başvuran kuruluşun eserlerin kullanımı karşılığında adil bir telif ücreti alma hakkı arasında adil bir denge kurduğunu tespit etmiştir. Mahkeme, ulusal makamların bu dengeyi sağlama çabasını, korunan eserlerin uzun bir süre boyunca geçerli bir lisans olmaksızın yayınlandığını ve bu durumun bir ölçüde başvuran kuruluşun radyo şirketleriyle müzakerelerdeki sınırlı etkinliğinden kaynaklandığını dikkate alarak başvuruyu değerlendirmiştir.
Korotyuk/Ukrayna
19 Ocak 2023
Bu dava, başvuranın yazdığı 'Ukrayna Noterler Kanunu’nun Bilimsel ve Pratik Yorumu' adlı kitabın, izni olmaksızın bir ders kitabı web sitesinde ücret karşılığında indirilmeye sunulmasıyla ilgilidir. Başvuran, 2013 yılında bu durumu polise bildirmiş, ancak soruşturma halen sonuçlandırılmamıştır. Mahkeme önünde başvuran, kitabının yasadışı indirilmesine ilişkin etkili bir soruşturma yürütülmediğinden ve devletin fikri mülkiyet haklarını koruma yükümlülüğünü yerine getirmediğinden şikâyet etmiştir.
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, başvuruda Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne Ek 1 No.lu Protokol’ün 1. maddesinin (mülkiyetin korunması) ihlal edildiğine karar vermiştir. Mahkeme, telif hakkı anlaşmazlıklarının genellikle medeni hukuk kapsamına girdiğini, ancak bu davada iddia edilen suçun özel koşulları nedeniyle davalı devletin etkili bir ceza soruşturması yürütme yükümlülüğü altında olduğunu belirtmiştir.
Mahkeme, ceza soruşturmasındaki ciddi ve bariz eksikliklere dikkat çekmiş ve bu eksikliklerin sonucunda, devletin başvuranın mülkiyet hakkına ilişkin pozitif yükümlülüklerini yerine getirmediğine hükmetmiştir.
3- Değerlendirme
Bu kararlar, AİHM’nin dijital çağda telif haklarının korunması ve mülkiyet hakkının güvence altına alınması konusundaki yaklaşımını ortaya koymaktadır. AİHM, telif hakkı ihlallerine karşı etkili koruma sağlanmasının, demokratik bir toplumda hukukun üstünlüğünü güçlendirdiğini ifade ederken, devletlerin eser sahiplerine yönelik pozitif yükümlülüklerinin altını çizmiştir. Bu yaklaşım, dijital çağın getirdiği hukuki zorluklara ışık tutarken, teknolojinin hızlı gelişimiyle birlikte ortaya çıkan telif haklarına ilişkin sorunların çözümünde rehber niteliği taşımaktadır.
Kararların tamamına bu link üzerinden ulaşılabilir: